Historyczny Kair

...visit № 189...

...czyli: o największym ośrodku świata islamskiego...

Kair jest stolicą i najludniejszym miastem Egiptu. Przeszło 20 milionów stałych obywateli czyni go również największą metropolią Bliskiego Wschodu, a do niedawna całej Afryki. Szacuje się, że codziennie przybywa do stolicy około tysiąca nowych mieszkańców! Nazywany jest "Matką Świata" lub "Miastem Tysiąca Minaretów". Położony nad Nilem, stanowi niezaprzeczalnie największy ośrodek islamskiego świata. Wielki Kair pełen jest kontrastów - są tu bogate osiedla mieszkaniowe i centra biznesowe, zabytkowe kwartały islamskie i koptyjskie, strefy handlowe i rzemieślnicze, jednak najwięcej przestrzeni zajmują wszechobecne dzielnice biedoty...
Wpis "Historyczny Kair" odnosi się głównie do obszarów, które powstały od czasów muzułmańskiego podboju Egiptu w 641 roku, a więc: starówki otoczonej murami, Cytadeli i terenu wokół niej, Starego Kairu pełnego koptyjskich reliktów, rzemieślniczej dzielnicy Bulaq oraz historycznych cmentarzy z owianym złą sławą Miastem Umarłych - prastarą nekropolią, na terenie której aktualnie mieszka kilka milionów ubogich muzułmanów, traktujących kamienne nagrobki jako stoły i łóżka. Kiedyś ten zabytkowy obszar zwał się Fustat, dzisiejszy Kair wyrósł wokół niego dużo, dużo później. Ale po kolei...
Był 640 rok, gdy arabska armia pod dowództwem Amr Ibn al-Asa, towarzysza proroka Mahometa, wtargnęła do kraju piramid i zaczęła jego podbój. Muzułmańscy zdobywcy nie chcieli stacjonować w nadmorskiej Aleksandrii, woleli założyć całkiem nową stolicę. Wybór padł na brzeg Nilu, niedaleko ruin starej rzymsko-bizantyjskiej fortecy zwanej Babilon, mniej więcej na granicy obszarów Dolnego i Górnego Egiptu. Funkcjonował tu już niewielki fort Fustat, zamieszkany głównie przez chrześcijańskich Koptów. W 642 roku Arabowie zdobyli go, po czym umocnili i przekształcili w potężną twierdzę i zarazem swą islamską stolicę na terenie Egiptu. Miasto zaczęło szybko się rozwijać, powstał w nim pierwszy w Afryce meczet. Przez wieki istnienia z Fustat rządziło Egiptem kilka dynastii muzułmańskich: najpierw ród Umajjadów, od 750 roku Abbasydzi, od 969 roku kalifowie Fatymidzi, w czasie wojen krzyżowych władcy wywodzący się z Ajjubidów i Mameluków - aż do 1517 roku i podboju państwa faraonów przez Imperium Osmańskie. Każda z dynastii dołożyła się do splendoru i bogactwa swej stolicy. Warta przytoczenia data to 973 rok, gdy za Fatymidów założono istniejący do dziś meczet Al-Azhar z uniwersytetem, który wnet stał się światowym centrum nauczania teologii islamskiej. Ta sama dynastia trzy lata wcześniej postanowiła wznieść obok Fustat nowe miasto, które z czasem rozrosło się potężnie i otrzymało nazwę al-Mu'izziyya al-Qaahirah, w skrócie Qahirah, czyli współczesny Kair...
Nie jest proste zwiedzanie historycznego Kairu, głównie z uwagi na bezpieczeństwo. Cytadeli Kairskiej z Meczetem Alabastrowym pilnują uzbrojeni żołnierze, więc zdecydowana większość turystów tu właśnie dowożona jest autokarami. Dzielnica Stary Kair też należy do niegroźnych, gdyż zamieszkuje ją głównie koptyjska społeczność. Natomiast Miasto Umarłych należy omijać szerokim łukiem - jeśli udałoby nam się z Margitą wyjść z niego cało, to na pewno bylibyśmy lżejsi o portfele, biżuterię i aparat fotograficzny...

    1. Cytadela Kairska - mury i baszty fortecy

Cytadela Kairska to średniowieczna twierdza położona na wzgórzu Muqattam w pobliżu zabytkowego centrum miasta. Została wzniesiona w latach 1176-1183 przez sułtana Saladyna z dynastii Ajjubidów, przede wszystkim w celu ochrony przed krzyżowcami. Aż do śmierci wicekróla Muhammada Alego w 1849 roku, a więc przez prawie 700 lat, Cytadela była siedzibą muzułmańskich władców Egiptu. Jej struktura i architektura jest niezwykle skomplikowana - większość kolejno panujących kalifów zmieniała zabudowę według własnych pomysłów, toteż pozostało po ich fanaberiach całe mnóstwo pałaców i meczetów pośród plątaniny wąskich uliczek. Najsłynniejsza świątynia na terenie fortecy to celujący w niebo smukłymi minaretami Meczet Muhammada Alego, zwany także Alabastrowym:

    2. Cytadela Kairska - Meczet Muhammada Alego (Alabastrowy)

Meczet powstał w latach 1824-1848 na polecenie wicekróla Egiptu Muhammada Alego. Prezentuje typowo osmański styl - jest zwieńczony jedną dużą kopułą otoczoną przez kilka mniejszych, dwa wysokie na 82 metry minarety nadają przysadzistemu gmachowi wyraźnej lekkości. We wnętrzu oświetlonym żyrandolami znajdujemy ozdobny mihrab oraz dwa minbary, czyli kazalnice dekorowane alabastrem:

    3. Cytadela Kairska - wnętrze Meczetu Muhammada Alego

Obchodząc gmach świątyni, zastaję uchylone drewniane wrota. Mam szczęście, bowiem udaje mi się na moment wśliznąć na dziedziniec meczetu, od dawna niedostępny dla zwiedzających z powodu przedłużającego się remontu. Otaczające plac łukowate fronty wsparte na kolumnach pokryto cennym alabastrem, na północno-zachodniej stronie dziedzińca wznosi się monumentalny zegar wieżowy - dar francuskiego króla Ludwika Filipa:

    4. Cytadela Kairska - dziedziniec Meczetu Muhammada Alego z zegarem wieżowym

Meczet Alabastrowy jest najwspanialszą budowlą na terenie Cytadeli. W jego cieniu chowa się na uboczu najstarsza świątynia twierdzy - warowny meczet Al-Nasira z 1318 roku o minaretach z bulwiastymi zwieńczeniami i misternie rzeźbioną dekoracją:

    5. Cytadela Kairska - meczet Al-Nasira, przez wieki najważniejsza świątynia w państwie...

    6. ...oraz jego dziedziniec

Z murów Cytadeli rozciąga się wspaniała panorama Kairu - od starych dzielnic handlowych z wiekowymi meczetami i medresami aż po wieżowce na bogatych obrzeżach miasta. Mimo pięknego słonecznego dnia widoczność nie jest dobra - wszystko przez bijące w niebo czarne dymy z lokalnych spalarni śmieci w dzielnicach biedoty i spowijający metropolię gęsty smog...

    7. Stare Miasto Kairu z medresą i meczetem Sułtana Hassana (XIV wiek) na pierwszym planie. Na prawo od kompleksu zaczyna się Miasto Umarłych...

Nim do Egiptu przybyli Arabowie, w państwie faraonów egzystowali wyznawcy innych religii: chrześcijańscy Koptowie oraz wielka społeczność żydowska. Po Hebrajczykach nie ma tu już prawie śladu, natomiast Koptyjski Kościół Ortodoksyjny trzyma się całkiem nieźle. Dzielnica zwana Starym Kairem, na terenie której znajdują się pozostałości rzymskiej twierdzy Babilon, to nic innego jak pierwotny fort Fustat - kolebka egipskiego chrześcijaństwa i do dziś rejon zamieszkały przez kairską wspólnotę Koptów. Kościół Zawieszony pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny jest jednym z najstarszych w Egipcie, o historii datowanej na koniec III wieku. Stanowi siedzibę przywódcy duchowego chrześcijan koptyjskich:

    8. Stary Kair - koptyjski Kościół Zawieszony

Inną ważną dla Koptów świątynią w Starym Kairze jest kościół świętego Sergiusza, równie stary jak ten zwany Zawieszonym. Zgodnie z tradycją zbudowany jest na miejscu przebywania Świętej Rodziny w czasie pobytu w Egipcie. W jego wnętrzu otoczona marmurowymi kolumnami nawa kończy się bogato zdobioną hebanem i kością słoniową drewnianą przegrodą zwaną higab, oddzielającą sanktuarium od reszty świątyni:

    9. Stary Kair - wnętrze koptyjskiego kościoła św. Sergiusza

Pośród nowoczesnej zabudowy metropolii kairskiej leży ciasno wciśnięte jedno z najstarszych islamskich miast na świecie, z Cytadelą, koptyjskimi zabytkami oraz słynnymi meczetami, medresami, łaźniami tureckimi, fontannami, grobowcami i karawanserajami. Stary fort Fustat wraz z założonym w X wieku wokół niego nowym miastem Kairem stał się centrum świata islamu, osiągając "złoty wiek" w XIV stuleciu. I choć rząd egipski podejmuje różne wysiłki na rzecz zachowania tego historycznego dziedzictwa, to zabytkowe dzielnice nieustannie cierpią z powodu zaniedbań, zniszczeń i kradzieży, będąc częścią najbiedniejszych i najbardziej przeludnionych obszarów egipskiej stolicy...

Pamiątkowy bilet do Cytadeli Kairskiej:

Memfis i piramidy

...visit № 188...

...czyli: o pierwszej stolicy Egiptu i jej antycznym cudzie...

Niewiele pozostało z Memfis, pierwszej stolicy starożytnego Egiptu, niegdyś potężnego, olśniewającego i dumnego miasta - centrum politycznego, handlowego i administracyjnego, ośrodka kultu Ptaha, Sechmet i byka Apisa. Zaledwie fundament świątyni wystający z piachu, resztka pałacu królewskiego i kilka wielkich posągów przypomina o jego dawnym splendorze. Ale obok ruin, na skraju Pustyni Libijskiej zachowały się nekropolie, gdzie miejsce spoczynku wyznaczali sobie kolejni faraonowie. Piramidy - monumentalne grobowce władców Egiptu, przetrwały tysiąclecia i dziś bezsprzecznie należą do najważniejszych zabytków świata...
Wedle Herodota Memfis miało zostać założone około roku 2925 p.n.e. przez Menesa, który połączył Dolny i Górny Egipt, stając się pierwszym władcą zjednoczonego państwa. Miasto powstało w dogodnym strategicznie i geograficznie miejscu, u zbiegu ważnych szlaków handlowych, na północnym krańcu długiej i wąskiej doliny, gdzie Nil płynący dotychczas jednym korytem zaczyna się rozgałęziać, tworząc olbrzymią deltę. Za czasów I dynastii w Memfis znajdował się pałac królewski oraz świątynia patrona miasta Ptaha - opiekuna artystów i rzemieślników, boga stwórcy człowieka. Największy rozkwit przypadł na rządy III i IV dynastii. O świetności miasta świadczą królewskie piramidy z tego okresu, wzniesione w Sakkarze, Dahszur i Gizie, otoczone wspaniałymi grobowcami urzędników i dostojników państwowych. Po wygaśnięciu VI dynastii wpływ władzy centralnej osłabł, a Memfis nie panowało już nad prowincjami. W okresie Średniego Państwa dawna stolica częściowo odzyskała uznanie, kilku faraonów z XII i XIII dynastii zdecydowało się nawet zbudować swe piramidy w okolicy. Restauracja Egiptu, jaka nastąpiła po wygnaniu barbarzyńskich Hyksosów za czasów XVIII dynastii, przyniosła miastu kolejne "złote lata". Według niektórych badaczy, Memfis nigdy nie utraciło swojej centralnej pozycji, a Teby były jedynie największym ośrodkiem religijnym. Przemawia za tym fakt, że nadal organizowano tu koronacje oraz przeprowadzano najważniejsze rytuały związane z panowaniem faraonów - w tych czasach Memfis mogło funkcjonować jako druga, północna stolica Egiptu. Ostatnim wzlotem dla miasta były rządy XIX dynastii, kiedy to przebudowano świątynię Ptaha, zaś sam Ramzes II nakazał wznieść kilka ogromnych posągów. Dalsze dzieje to już tylko pasmo nieszczęść i sromotny upadek - wpierw Memfis przejęli Nubijczycy, potem zniszczyli go Asyryjczycy, na koniec spalili Persowie. Gdy miasto trafiło w ręce Aleksandra Macedońskiego, było już tylko cieniem swej dawnej potęgi. Arabowie, którzy zdobyli Egipt w 641 roku, założyli swą stolicę w zupełnie nowym miejscu. Memfis zostało ostatecznie opuszczone, jego domy, pałace i świątynie do cna rozebrane, a ich kamień posłużył do budowy Kairu...
Pozostałości Memfis znajdują się dziś około 25 kilometrów na południe od współczesnej stolicy Egiptu, na zachodnim brzegu Nilu w pobliżu miejscowości Mit Rahina. Po dawnych budowlach nie ma już prawie żadnych śladów, przestrzeń dawnego miasta wypełniają tylko setki kamiennych rzeźb, figur i posągów, wydobytych przez archeologów z piasków pustyni:

    1. Memfis - wykopane z piasku relikty starożytnej stolicy Egiptu

    2. Memfis - Alabastrowy Sfinks

Pod dachem, w specjalnie wybudowanym pawilonie, spoczywa najważniejszy zabytek Memfis, jaki przetrwał do naszych czasów - wyrzeźbiony z wapienia kolosalny posąg Ramzesa II, zdobiący niegdyś Wielką Świątynię Ptaha. Jest tak ogromny, że cały jego majestat można w pełni docenić dopiero z wysokości pierwszego piętra pawilonu:

    3. Memfis - gigantyczny posąg faraona Ramzesa II

Podczas gdy Memfis pozostawia poczucie pewnego niedosytu, nie mamy wątpliwości, że wizyta w jego nekropolii wynagrodzi nam to w dwójnasób. Wszak staniemy z Margitą przed jedynym ocalałym cudem świata antycznego - Wielką Piramidą w Gizie! Obszar, gdzie faraonowie budowali swe grobowce, ciągnie się obok pierwszej stolicy Egiptu na przestrzeni ponad 30 kilometrów. Najdalej na południe leży Dahszur, w którym stają dwa monumenty króla Snorfu z IV dynastii: Czerwona Piramida i Piramida Łamana, grobowce kilku władców XII dynastii oraz prywatne groby książąt i ich żon. Sakkara, kolejna z nekropolii, to już miejsce warte szczególnej uwagi - oprócz Sarapeum, czyli miejsca pochówku świętych byków Apisów oraz prywatnych mastab generałów i dostojników państwowych stoi tu pierwsza piramida schodkowa - faraona Dżosera z III dynastii, wzniesiona około 2650 roku p.n.e. przez genialnego architekta Imhotepa: 

    4. Sakkara - Piramida Schodkowa Dżosera, wzniesiona przez budowniczego Imhotepa

Ta monumentalna kamienna budowla stanowi część kompleksu grobowego, złożonego z samej piramidy oraz otaczających ją kaplic i dziedzińców o różnym przeznaczeniu. Zbudowana z sześciu segmentów w kształcie mastab ma wymiary podstawy 121 x 109 metrów oraz wysokość 62,5 metra. Pomimo użycia nowego materiału, jakim był kamień, grobowiec posiada wiele cech charakterystycznych dla budowli wykonanych z cegły. Zespół grobowy ozdobiono licznymi posągami - wewnątrz zamurowanej komory umieszczono podobiznę samego faraona, by przez specjalne otwory w ścianie mógł z tamtego świata obserwować składane mu ofiary. Oprócz tej najsłynniejszej w Sakkarze stoją jeszcze inne, mniej spektakularne piramidy władców z V dynastii - Userkafa i Unisa oraz grobowce królów z VI dynastii:

    5. Sakkara - Piramida Userkafa, w tle Piramida Tetiego

Nekropolia w Sakkarze to nie tylko miejsca pochówku faraonów. Bogato zdobione mastaby posiadały tu również ważne osobistości związane z królewskim dworem w Memfis. Nasza wycieczka obejmuje zwiedzanie wnętrza jednego z takich obiektów grobowych, należącego do wezyra Mereruki, opiekuna kapłanów i najwyższego urzędnika faraona Tetiego. Jest to najlepiej zachowany zabytek sepulkralny z okresu Starego Państwa - w naziemnej części grobowca zachowały się 32 pomieszczenia zawierające dekoracje dotyczące Mereruka, jego żony Watetchethor i syna Meriteti:

    6. Sakkara - wnętrze mastaby wezyra Mereruki

Za Sakkarą leży nekropolia Abusir, znana z piramid Sahure i Neferirkare I, władców z V dynastii oraz mastab należących do co znamienitszych urzędników królewskich. W Abu Gurab swe świątynie solarne również zbudowali faraonowie V dynastii. Ostatnia z nekropolii bije pozostałe na głowę swym rozmachem - to słynny zespół w Gizie, obejmujący trzy najbardziej znane piramidy wzniesione w starożytnym Egipcie:

    7. Jeden z cudów świata - Wielkie Piramidy w Gizie - od lewej Mykerinosa, Chefrena i Cheopsa

Gdybym chciał zamieścić tu wszystkie informacje, które znalazłem na temat Wielkich Piramid w Gizie, tekst byłby naprawdę obszerny, a i tak nie przedstawiłbym wszystkiego, co tyczy się ich historii (zarówno tej podpartej badaniami jak i pseudonaukowych hipotez), przeznaczenia czy architektury. Ograniczę się więc zaledwie do najważniejszych faktów. Wszystkie piramidy mają kształt ostrosłupa o podstawie kwadratu. Największą z nich jest Piramida Cheopsa - jeden z siedmiu cudów antycznego świata, o długości boku 230 metrów i wysokości 147 metrów. Wzniesiono ją około 2560 roku p.n.e. z przeznaczeniem na miejsce spoczynku faraona Cheopsa, władcy Egiptu z IV dynastii Starego Państwa. Przeszło 2 miliony kamiennych bloków z wapienia, ważących od 2,5 do nawet 15 ton, zostało ustawionych z niezwykłą precyzją. Do budowy komór użyto granitowych płyt, pochodzących aż z Asuanu. Wewnątrz wąskie korytarze prowadzą poprzez Wielką Galerię najpierw do Komory Królowej, następnie zaś do Komory Króla, w której do dnia dzisiejszego zachował się jedynie noszący ślady licznych uszkodzeń, pozbawiony pokrywy i pusty granitowy sarkofag.

    8. Giza - fragment Piramidy Cheopsa z wejściem do jej wnętrza

Ukończenie drugiej co do wielkości piramidy w Gizie - faraona Chefrena z IV dynastii - datuje się na około 2532 rok p.n.e. Pierwotnie budowla ta wznosiła się na wysokość 143,5 metra, jednak obecnie, w wyniku naturalnych procesów starzenia się, ma "tylko" 136 metrów. Długość boku podstawy wynosi 214,5 metra, a ponieważ jest bardziej stroma od sąsiednich piramid i postawiona na niewielkim podwyższeniu, może się wydawać największą z nich. Do budowy użyto bloków skalnych ważących około 2,5 tony z wapienia sprowadzonego z półwyspu Synaj oraz granitu z kamieniołomów w okolicach Abu Simbel. Jako jedyna posiada resztki płyt okładzinowych, widoczne na jej wierzchołku. Do wnętrza prowadzą dwa wejścia, oba korytarze wiodą do komory grobowej, w której znajduje się sarkofag wykonany z polerowanego granitu.
Najmniejsza Piramida Mykerinosa, przeznaczona dla faraona z IV dynastii rządzącego Egiptem w latach 2530-2510 p.n.e., ma zaledwie 65 metrów wysokości i długość boku wynoszącą 108 metrów.  Posiada za to najbardziej oryginalny wystrój wnętrz - zachowane w dolnej świątyni rzeźby przedstawiają króla zarówno z boginią Hathor o krowich rogach, jak i ze swą dostojną małżonką. Stał w niej również niegdyś bazaltowy sarkofag, który został zrabowany i zatonął u wybrzeży Hiszpanii wraz ze statkiem, na pokładzie którego płynął do Europy... Wokół trzech największych piramid pobudowano szereg mniejszych, skrywających szczątki królowych i dostojników państwowych. Wzniesiono również podziemne pomieszczenia dla statków, które za życia faraonów mogły być używane do ceremonialnych podróży po Nilu, a po śmierci były utożsamiane ze "świętą barką", służącą do żeglowania po niebie w zaświatach. Ostatnim, bardzo ważnym elementem nekropolii w Gizie jest Wielki Sfinks - monolityczny posąg o długości 73 metrów i wysokości 20 metrów, prawdopodobnie przedstawiający faraona Chefrena w królewskiej chuście nemes na głowie, wykuty w wapiennej skale około 2550 roku p.n.e.:

    9. Giza - Wielki Sfinks o ciele lwa i obliczu faraona Chefrena

Memfis - imponująca stolica Starego Państwa, niemal zniknęła z powierzchni ziemi, jednak świadcząca o jej świetności nekropolia z zespołem starożytnych budowli nadal zachwyca swą oryginalnością, tajemniczością i pradawnym majestatem. Powstał tu jeden z najważniejszych zabytków w historii ludzkości - Wielka Piramida w Gizie, której projekt architektoniczny uchodzi za niezrównany, a rzesze naukowców nadal głowią się nad sposobem jej budowy. W skład kompleksu wchodzi również prawie 40 innych piramid stawianych jako miejsca pochówku dla królów, Wielki Sfinks oraz ponad 9000 wykutych w skale pomniejszych grobowców z różnych okresów historycznych, począwszy od trzydziestu dynastii rządzących krajem, aż po okres grecko-rzymski. Po dziś dzień eksponują światu swe piękno i przekazują nieocenioną wartość artystyczną i historyczną, pozostałą po najwybitniejszej ze starożytnych cywilizacji - Egipcie faraonów...

Pamiątkowe bilety do Memfis, Piramidy Schodkowej Dżosera w Sakkarze i kompleksu w Gizie:

 

Zabytki Nubii

...visit № 187...

...czyli: o "wędrujących" świątyniach Nubii...

Nubia to kraina historyczna w północno-wschodniej Afryce obejmująca środkowy bieg Nilu pomiędzy VI a I kataraktą i rozciągająca się od Asuanu w południowym Egipcie aż do Chartumu, stolicy Sudanu. W starożytności była wielokrotnie najeżdżana przez wojska egipskie ze względu na swe bogactwa - kość słoniową, heban, kadzidło, skóry egzotycznych zwierząt oraz przede wszystkim nieprzebrane zasoby złota. Ostatecznie utraciła niezależność około 1500 roku p.n.e. na rzecz Nowego Państwa, podbita przez faraonów z XVIII dynastii. Przez kolejne 500 lat krainą administrowali władcy Egiptu, którzy do swych tytułów dopisywali odtąd "Syn Króla Kusz", Nubia zaś zmuszona została do płacenia wysokich podatków oraz dostarczania niewolników i poborowych do armii faraonów. To właśnie z okresu Nowego Państwa pochodzą najbardziej znane jej zabytki, objęte wspólnym wpisem na Listę UNESCO w 1979 roku: Świątynie Ramzesa II i Nefertari w Abu Simbel oraz ośrodek kultu Izydy na wyspie File. Oba te obiekty łączy wspólny mianownik - w celu ocalenia przed zatopieniem zostały rozebrane i przeniesione w miejsca zupełnie inne niż te, w których przed wiekami powstały...
Wspaniałe świątynie w Abu Simbel ponownie odkrył dla świata szwajcarski podróżnik Johann Ludwig Burckhardt, który pod arabskim pseudonimem Szejk Ibrahim Ibn Abdallah badał nubijskie pustynie. Od miejscowych koczowników dowiedział się o dziwnych "głowach" wystających z wydmy nad brzegiem Nilu. 22 marca 1813 roku zanotował w swoim pamiętniku o przybyciu do Wielkich Świątyń: ...moje spojrzenie padło na wciąż widoczną część czterech kolosalnych posągów - znajdowały się w zagłębieniu wyrzeźbionym we wzgórzu, prawie całkowicie zasypane piaskiem, który spływa z góry za sprawą wiatru jak wody potoku. Górna połowa jednej z rzeźb wciąż wystaje, sąsiednia jest prawie niewidoczna, ponieważ brakuje jej głowy, z pozostałych dwóch nad piach sterczą tylko korony... Poważne badania naukowe zaczęły się w Abu Simbel piętnaście lat później, ale dopiero w 1909 roku fasady Świątyń Ramzesa i Nefertari zostały całkowicie odkopane i odsłonięte...
Dotarcie do jednego z największych zabytków Egiptu nie jest takie proste. Linia kolejowa kończy się w Asuanie, pozostaje więc niepewna lokalna komunikacja, samolot lub wynajem wcale nie taniej taksówki. Mamy z Margitą ten luksus, że do Abu Simbel podróżujemy autokarem w ramach zorganizowanej wycieczki - najpierw pobudka o 4:00 nad ranem, potem prawie 4-godzinna podróż przez Pustynię Libijską, w większości przespana w fotelu, i wreszcie możliwość stanięcia oko w oko z przepięknie oświetloną porannym słońcem prastarą budowlą:

    1. Abu Simbel - Wielka Świątynia Ramzesa II

Świątynie w Abu Simbel powstały w latach 1264-1244 p.n.e. za rządów faraona Ramzesa II. Większa z nich została poświęcona bogu słońca Amonowi-Re oraz patronowi sztuki i rzemiosła Ptahowi. Tworzy rozległy kompleks, wchodzący nawet 63 metry w głąb skały. Strzegące jej wejścia cztery olbrzymie posągi Ramzesa II - kolosy o wysokości ponad 20 metrów podpierające ścianę fasady - ukazywać miały wszystkim wjeżdżającym z Nubii do Egiptu splendor i potęgę króla. Pierwsza z figur nosi na skroniach podwójną koronę Górnego i Dolnego Nilu, druga zaś jest niekompletna - została uszkodzona przez trzęsienie ziemi wkrótce po wybudowaniu świątyni. Między nogami posągów umieszczono kolejne kamienne rzeźby, przedstawiające członków rodziny faraona: jego matkę Tuję, żonę Nefertari oraz dzieci: książąt Ramzesa i Amonherchopszefa oraz księżniczki o wdzięcznych imionach Bintanat, Nebettaui i Meritamun. Fasadę wieńczy fryz z częściowo zachowanymi wizerunkami 21 pawianów, świętych małp czczonych w starożytnym Egipcie. Dziewięciostopniowe kamienne schody prowadzą nas wprost do świątynnej bramy, za którą znajduje się Wielka Sala:

    2. Wielka Sala z posągami w świątyni Ramzesa II

Kolejnych osiem posągów Ramzesa II, tym razem przedstawionego w postawie Ozyrysa ze skrzyżowanymi rękoma, zdobi Wielką Salę. Za figurami na ścianach wykuto sceny sławiące militarne dokonania faraona: zwycięstwa nad wojskami Libijczyków, Kuszytów, Syryjczyków oraz pokonanie Hetytów w wielkiej bitwie pod Kadesz. Co prawda to ostatnie starcie w opinii historyków pozostało nierozstrzygnięte, a Ramzes II musiał wracać do Egiptu nie osiągnąwszy tego, co zamierzał, ale dzięki odpowiedniej propagandzie poddani mogli oglądać w Abu Simbel jego niewątpliwy "tryumf"... Ściany kolejnej, mniejszej sali pokryto scenami rytualnych procesji i obrzędów ofiarnych. W ostatniej komnacie, najświętszym miejscu całego obiektu, ustawiono naturalnej wielkości posągi Ptaha, Amona-Re, Re-Harachte oraz Ramzesa II, zrównanego majestatem z boską triadą. Ciekawostką jest, że dwa razy w roku, w lutym i październiku, wschodzące słońce wpada do wnętrza świątyni i oświetla trzy z czterech kamiennych wizerunków, pomijając jedynie Ptaha utożsamianego z królestwem zmarłych. 
Druga ze świątyń wydrążona została w pobliskiej skale i poświęcona bogini miłości i piękna Hathor oraz małżonce faraona - pięknej Nefertari. Fasadę udekorowano sześcioma rzeźbami: dwie z nich wyobrażają królową, pozostałe cztery przedstawiają, a jakże, wielkiego Ramzesa II. Jednak o nadzwyczajnym szacunku, jakim faraon darzył swą wybrankę świadczy fakt, że figury Nefertari dorównują tu swą wysokością jego własnym posągom:

    3. Abu Simbel - Mała Świątynia Nefertari z sześcioma 10-metrowymi statuami Ramzesa II i jego małżonki

Wnętrze Małej Świątyni prowadzi 21 metrów w głąb formacji skalnej i posiada układ pomieszczeń podobny do tego, który oglądaliśmy w zwiedzanym przez nas wcześniej obiekcie. Ściany komnat gęsto pokrywają wyryte sceny o charakterze religijnym oraz wizerunki najważniejszych egipskich bóstw. Jest tu także Ramzes II bez litości wycinający w pień kolejne zastępy libijskich, nubijskich i hetyckich wrogów, jednak dla odmiany w towarzystwie stojącej za nim i przyglądającej się rzezi królowej Nefertari. 

    4. Wnętrze Świątyni Nefertari z wyobrażeniami bogini Hathor na filarach

A teraz zaskakujący finał - Świątynie nie stoją w miejscu, gdzie nakazał ich wzniesienie faraon Ramzes II! Z powodu budowy Wielkiej Tamy Asuańskiej i zarazem utworzenia Jeziora Nasera, zabytkowy kompleks w Abu Simbel został zagrożony zalaniem. Aby uchronić go przed zniszczeniem, w latach 1964-68 została przeprowadzona sfinansowana przez UNESCO i rząd egipski operacja, mająca na celu przeniesienie budowli ponad lustro wody, na miejsce położone 64 metry wyżej w stosunku do uprzedniej lokalizacji. Świątynie wraz z posągami pocięto na 1036 bloków, z których każdy ważył od 7 do 30 ton, po czym misternie, niczym gigantyczne puzzle, złożono je na powrót w sztucznie usypanych wzgórzach. Warto wspomnieć, że kierownikiem tego niebywałego projektu był wybitny polski archeolog Kazimierz Michałowski...
Drugi dzień naszego pobytu w Nubii przeznaczamy na zobaczenie starożytnego ośrodka kultu na wyspie File (Philae). W dawnym Egipcie wierzono, że pierwszym kawałkiem lądu, który wynurzył się z wód Chaosu, był właśnie ten niewielki ostrów na Nilu w okolicach I katarakty. Najstarsze odkryte tu ruiny datowane są na IV wiek p.n.e. W czasach Ptolomejskich i rzymskich na wyspie wzniesiono wielką świątynię poświęconą Izydzie - egipskiej bogini płodności, opiekunki rodzin i domowego ogniska, patronki małżeństwa i macierzyństwa. Projekt rozpoczął faraon Nektanebo I, władca z ostatniej rodzimej XXX dynastii, po czym rozbudowano ją znacznie w okresie rządów greckich i rzymskich. Można do niej dotrzeć wsiadając na pokład jednej z wielu kursujących po Nilu wodnych taksówek:

    5. File - świątynia bogini Izydy

Do wnętrza świątyni prowadzi przejście pomiędzy dwoma pylonami ozdobionymi reliefami, ukazującymi króla Ptolomeusza XII walczącego z wrogami. Na dziedzińcu, po zachodniej jego stronie, znajduje się mała budowla zwana mammisi (miejsce narodzin) będąca rodzajem kaplicy, do której podczas obrzędu narodzin boga-króla przenoszono posąg bogini-matki.

    6. File - kolumnada wiodąca do 18-metrowych pylonów świątyni Izydy

Według legendy File to miejsce, w którym Izyda znalazła serce swego męża Ozyrysa po tym, jak jego brat Seth zabił go, poćwiartował i ukrył części ciała w różnych zakątkach Egiptu. Ostatecznie bogini wraz z siostrą Neftydą złożyły z powrotem Ozyrysa do kupy, uprzednio odnajdując wszystkie rozrzucone fragmenty boskiego małżonka. Z naciskiem na "wszystkie", bowiem zanim poskładany, zmartwychwstały Ozyrys porzucił Ziemię i zdecydował się na zaświaty, Izyda zdążyła jeszcze zajść z nim w ciążę i urodzić boga Horusa...

    7. File - dziedziniec świątyni z mammisi - kaplicą narodzenia

Po przejściu bramy otoczonej kolejnymi pylonami dochodzimy do serca sanktuarium - sali hypostylowej oraz naosu, czyli najświętszej komnaty z centralnie umieszczonym ołtarzem Izydy:

    8. File - naos, czyli krypta z ołtarzem i ścianami pokrytymi skrzydlatymi wyobrażeniami bogini Izydy

Spacerując po terenie świątyni, natykamy się na położony nad brzegiem Nilu budynek z 14 kolumnami - tzw. kiosk Trajana wzniesiony w II wieku, służący jako osłona przed palącym słońcem i miejsce wypoczynku dla władców i kapłanów podczas długich ceremonii religijnych. Data powstania tego pawilonu świadczy o tym, że świątynia bogini Izydy w File była jednym z ostatnich miejsc kultu wierzeń egipskich - została zamknięta i przekształcona w kościół (!) dopiero w połowie VI stulecia z rozkazu cesarza Justyniana.

    9. File - kiosk Trajana Augusta

I znów najlepsze na koniec - świątynia Izydy, którą właśnie zwiedziliśmy, nie leży już na wyspie File! Spiętrzenie wód Nilu po wybudowaniu Wielkiej Tamy Asuańskiej spowodowało, że File wraz z zespołem świątynnym przez 9 miesięcy w roku była częściowo zatopiona. Na początku lat 70. ubiegłego wieku rozpoczęto prace, podczas których rozebrano, przeniesiono i zrekonstruowano sanktuarium na wyżej położonej, pobliskiej wyspie Agilkia, gdzie stoi sobie spokojnie do dziś...
Dwa "wędrujące" na inne lokalizacje zabytki Nubii - zespół świątynny w Abu Simbel i ośrodek kultu Izydy w File - to najwyższej klasy obiekty pamiętające czasy, gdy ziemie te były w posiadaniu faraonów z okresu Nowego Państwa. Do Światowego Dziedzictwa należą jeszcze ruiny miasta Elefantyna oraz kilka pomniejszych obiektów. Ostatniego dnia pobytu w Asuanie, zwiedzając Wielką Tamę udaje nam się wypatrzeć hen, daleko na horyzoncie jeden z nich - wielką świątynię w Kalabszy, również uratowaną i przeniesioną przez UNESCO w całkiem nowe miejsce, nad brzeg Jeziora Nasera...

Pamiątkowe bilety:

 

 

Starożytne Teby

...visit № 186...

...czyli: o egipskim Mieście Umarłych i Mieście Żywych...

Wspaniałe i olśniewające Teby, miasto boga Amona, stolica Egiptu w okresie Średniego i Nowego Państwa, są niewątpliwie najpełniejszym świadectwem szczytowego okresu cywilizacji, która rozkwitła w starożytności na terenach północno-wschodniej Afryki. Podzielone zostały życiodajną rzeką Nil na Teby Zachodnie - Miasto Umarłych z nekropoliami w Dolinie Królów, Świątynią Hatszepsut i Medinet Habu oraz Miasto Żywych na wschodnim brzegu, gdzie dzisiaj stoją współczesne metropolie Luksor i Karnak. Oddalone od Kairu o 600 kilometrów na południe, stolicą Egiptu stały się za czasów wczesnego Średniego Państwa, gdy krajem władali faraonowie z XI dynastii (XXII-XX wiek p.n.e.). Utraciły tę funkcję za panowania XII dynastii, by znów odzyskać status głównego miasta w początkach Nowego Państwa, za rządów XVIII dynastii. Ze względu na niezliczoną ilość starożytnych ruin, posągów, świątyń, krypt i grobowców Teby nazywane są często największym muzeum świata pod gołym niebem. Niemożliwym jest zobaczenie wszystkich wspaniałości dawnej stolicy Egiptu, dlatego zaledwie dwa dni, które możemy spędzić z Margitą w tym prastarym miejscu, musimy wykorzystać do maksimum...
Nie jest znana dokładna data przenosin stolicy do Teb. Władcy XI dynastii rezydowali w tych okolicach, wiadomo również, że faraon Mentuhotep II, panujący w latach 2046-1995 p.n.e., po wiekach wojen połączył Górny i Dolny Egipt, a zjednoczonym państwem rządził siedząc na tronie właśnie w Tebach. W czasach świetności główna świątynia miasta była poświęcona Amonowi i zwała się Ipet-sut (obecnie Karnak). Towarzyszyły jej okręgi kultowe boga Montu, starego bóstwa Teb oraz bogini Mut - partnerki Amona. Przez około 1500 lat niemal każdy władca Egiptu pozostawił w Karnaku jakiś ślad. Faraon Amenhotep III wzniósł na południe od miasta drugą świątynię, tzw. "Harem Południowy" Amona, rozbudowaną przez Tutanchamona i Ramzesa II. Obok tego miejsca kultu w czasach rzymskich istniał obóz wojskowy, potem rozwinęło się współczesne miasto Luksor. Zaś leżące na lewym brzegu Nilu Teby Zachodnie od zawsze były nekropolią, której początki datuje się na czasy Starego Państwa. 
Choć ranek jest jeszcze wczesny, to słońce niemiłosiernie już leje żar na nagie pagórki skrywające Dolinę Królów. Ta część tebańskiego cmentarzyska jest miejscem spoczynku władców Egiptu z okresu od XVIII do XX dynastii. Pierwszym faraonem, który nakazał budowę swojego grobowca w Dolinie, z dala od znanych nekropolii, był Totmes I, ostatnim zaś - Ramzes XI. Wykute w skale kompleksy, składające się z ciągu licznych korytarzy, sal i krypt, już w czasach współczesnych faraonom zostały w większości otwarte i ograbione. Udostępnione dziś do zwiedzania niektóre grobowce zawierają jedynie puste kamienne sarkofagi, stojące w komnatach o ścianach ozdobionych niezliczonymi freskami. Najbardziej znanymi w Dolinie Królów są miejsca pochówku Tutanchamona, Setiego I, Amenhotepa II, Ramzesa I, Ramzesa IV oraz wspólna, niedokończona komora grobowa Ramzesów V i VI:

    1. Panorama Doliny Królów z wejściem do grobowca Ramzesów V i VI, zwanego też grobem Memnona

Dolina Królów pełniła funkcję nekropolii z górą 500 lat. Z czasem, gdy przybywało w niej grobowców, zaczęło brakować miejsca dla nowych krypt, wciąż powstających. Prawdopodobnie nie istniał żaden szczegółowy, a nawet pobieżny plan rozmieszczenia miejsc pochówku w Dolinie Królów i z biegiem lat ich położenie zostało zapomniane. W takich warunkach tylko szczęśliwy zbieg okoliczności mógł sprawić, że budowniczowie nowych grobowców nie wdzierali się do już istniejących...
Na południe od Doliny Królów leży inna nekropolia, z grobowcami w większości odkrytymi przez włoskich archeologów na początku XX wieku. Pochowano w niej żony władców Egiptu i niektórych książąt z czasów XVIII - XX dynastii. Do najpiękniejszych i najbardziej znanych w Dolinie Królowych należy grobowiec Nefertari - żony Ramzesa II. Jednak rozmachem i przepychem bije ją na głowę Świątynia Hatszepsut pochodząca z XV wieku p.n.e., zwana także "Świątynią Milionów Lat". Częściowo wykuta w gigantycznej ścianie skalnej w Deir Al-Bahari pod nadzorem budowniczego Senenmuta, posłużyła jako świątynia grobowa królowej Hatszepsut, władającej Egiptem w imieniu małoletniego Totmesa III:

    2. Świątynia grobowa królowej Hatszepsut w Deir Al-Bahari 

Świątynia składa się z trzech ułożonych kaskadowo i połączonych ze sobą rampami tarasów, które zakończono portykami. Na środkowym tarasie z lewej strony zbudowano kaplicę poświęconą Hathor, po prawej Anubisowi, zaś na górnym tarasie znajdował się dziedziniec z wejściami do Komór Odrodzenia Hatszepsut i jej ojca. Należy wspomnieć, że rekonstrukcji świątyni podjęła się utworzona w 1961 roku Polsko-Egipska Misja Archeologiczno-Konserwatorska, prowadzona przez prof. Kazimierza Michałowskiego.
W historii egipskiego Nowego Państwa byli również faraonowie, którzy nie życzyli sobie pochówku w Dolinie Królów, pośród innych władców. Głęboko wierząc, że życie doczesne jest tylko mało znaczącym epizodem, nie tracili czasu na budowę wytwornych pałaców. Najważniejsza dla ówczesnych panujących była wizja życia wiecznego po ziemskiej egzystencji, dlatego to świątynia grobowa musiała być pełna przepychu, bogactwa i splendoru. Ramzes III, rządzący Egiptem w latach 1183-1152 p.n.e., zafundował sobie taki pałac, w którym miał zostać złożony, gdy jego czas na tym świecie dobiegnie końca. Kompleks zwany Medinet Habu, bo o nim mowa, w starożytności otoczony był murami i oprócz miejsca kultu Amona stanowił również administracyjne centrum nekropolii w Tebach Zachodnich. Wejście z potężnymi pylonami prowadzi nas na dziedziniec otoczony filarami przedstawiającymi faraona, następną bramą przechodzimy na plac zwieńczony salą kolumnową:

    3. Medinet Habu - potężne pylony przy Bramie Południowej pałacu-świątyni grobowej Ramzesa III

    4. Sala kolumnowa Medinet Habu - pomimo upływu czasu na filarach nadal zachowały się żywe kolory użytych przed wiekami farb

Inny z faraonów, Amenhotep III, również kazał wznieść dla siebie imponującą świątynię grobową. Jednak budowla nie miała tyle szczęścia co Medinet Habu - już w starożytności została zniszczona przez trzęsienie ziemi, dalsze spustoszenia poczyniły obfite wylewy Nilu. Do dnia dzisiejszego zachowały się tylko dwa 18-metrowe posągi władcy zasiadającego na tronie, znane jako Kolosy Memnona. Boczne ściany kwarcytowych tronów zdobią reliefy przedstawiające splecione ze sobą dwie symboliczne rośliny - papirus (Dolny Egipt) i lotos (Górny Egipt), jako znak ponownego zjednoczenia państwa i ustanowienia stolicy w Tebach. 

    5. Kolosy Memnona, ważące po 800 ton posągi faraona Amenhotepa III postawione około 1370 roku p.n.e.

Jako że okazałe grobowce same się nie wybudowały, potrzebna była rzesza wykwalifikowanych architektów, robotników, artystów i rzemieślników. W Zachodnich Tebach zachowały się pozostałości osady zamieszkałej niegdyś przez pracowników zatrudnionych tylko i wyłącznie przy wykuwaniu i dekorowaniu królewskich miejsc pochówku. Deir el-Medina nie była dużą miejscowością, w szczytowym okresie mieszkało tu około 120 osób pracujących w Dolinie Królów, a wraz z rodzinami i służbą cała populacja nie przekraczała liczby 1200 ludzi. Była to zamknięta społeczność, podlegająca bezpośrednio wezyrowi, ich życie i twórczość objęte były najwyższą tajemnicą. Mieli za to szereg przywilejów: wszelkie potrzeby były zaspakajane przez państwo, cieszyli się własną szkołą, specjalnie dla nich pracowali sprowadzeni do osady piekarze, garncarze, tkacze i rolnicy. Rzeczą niespotykaną wśród rzemieślników w starożytnym Egipcie było królewskie pozwolenie na budowę własnych grobowców w sąsiedztwie tych przeznaczonych dla faraonów! Podczas wykopalisk w Deir el-Medina odkryto około 450 niedekorowanych krypt oraz 53 o ścianach pokrytych bogatymi malowidłami. Mamy okazję zwiedzić trzy takie pomieszczenia. Zastosowane w nich farby znacznie przewyższają jakością te użyte w grobowcach królewskich, co pozwala przypuszczać, że już wtedy znana była budowlana zasada - najlepsze materiały należy wynieść i wykorzystać we własnym domu...

    6. Pozostałości Deir el-Medina, dawnej wioski budowniczych grobowców

W porównaniu do Teb Zachodnich i ich nekropolii, prawy brzeg nie może pochwalić się tak wielką liczbą obiektów pochodzących z czasów faraonów. Dwa najważniejsze zabytki to oczywiście świątynie w dzisiejszym Luksorze i Karnaku. Pierwszą z nich obieramy za cel, gdy nad Egiptem słońce już powoli chowa się za widnokrąg:

    7. Świątynia Luksorska (Ipet-resejet - Harem Południowy), znana także jako Świątynia Narodzin Amona

Jej budowę rozpoczął Amenhotep III, jego następcy zgodnie kontynuowali prace, ostateczny kształt otrzymała za panowania Ramzesa II. Przed pylonami stanęły olbrzymie posągi Ramzesa, królowej Nefertari i ich córki Maritamon oraz dwa 25-metrowe obeliski, zdobione reliefami o tematyce batalistycznej, sławiącej zwycięstwo faraona nad Hetytami w bitwie pod Kadesz. Dziś obelisk jest tylko jeden - drugi został beztrosko podarowany Francuzom w 1833 roku przez ówczesnego przywódcę Egiptu i do tej pory stoi w Paryżu, gdzie mieliśmy go okazję niedawno podziwiać na stołecznym Placu Zgody. Za bramą znajduje się dziedziniec Ramzesa II otoczony podwójną kolumnadą. Z dziedzińcem Amenhotepa III łączy go długa sala pełna filarów o głowicach w kształcie rozwiniętych kwiatów papirusu, przy których dodatkowo postawiono dwa słusznych rozmiarów posągi Ramzesa III. Dalej znajduje się najstarsza część kompleksu - sala hypostylowa, sanktuarium poświęcone triadzie bóstw tebańskich: Najwyższemu Amonowi, Chonsu (bogu Księżyca) i Mut (bogini Nieba, żonie Amona i matce Chonsu). Świątynia w Luksorze jest połączona ze swą starszą odpowiedniczką w Karnaku długą na 3 kilometry Aleją Sfinksów. Za czasów faraonów podczas święta Opet posąg Amona z Karnaku odwiedzał Luksor - był niesiony w barce kultowej wzdłuż Alei, wracał zaś drogą wodną - Nilem. Zwiedzenie starszej z tebańskich świątyń zostawiamy sobie na dzień następny.

    8. Świątynia Amona-Re w Karnaku (Ipet-sut - Najbardziej Dobrane z Miejsc), połączona z Luksorem Aleją Sfinksów o baranich głowach

Karnak może poszczycić się największą na świecie świątynią z salą kolumnową - Wielkim Hypostylem Amona-Re. Od północy przylega do niej miejsce kultu Montu - boga wojny, od południa sanktuarium bogini Mut. Obiekty te są ze sobą połączone alejami procesyjnymi. Za pierwszym pylonem, na dziedzińcu, wchodzących wita wyrzeźbiony w różowym granicie posąg Ramzesa II, przed którym znajduje się skromna postać jego żony, sięgająca faraonowi zaledwie do kolan. Sala hypostylowa o wymiarach 102 x 53 metry podparta jest 134 kolumnami, zakończonymi podobnie jak w Luksorze kapitelami w kształcie rozwiniętego kwiatu papirusu. Za salą, pokonując bramy w trzecim i czwartym pylonie wchodzimy do starszej części świątyni, wzniesionej za czasów XVII dynastii. Godnymi zobaczenia są tu obeliski ustawione na polecenie królowej Hatszepsut i faraona Totmesa oraz ...pomnik wielkiego kamiennego skarabeusza, stojący tuż obok świętej sadzawki. 

    9. Świątynia Amona-Re w Karnaku - kolumny Wielkiej Sali Hypostylowej

Zmierzch stolicy Egiptu nastąpił, gdy syn Amenhotepa III, Amenhotep IV został twórcą nowej, monoteistycznej religii, wprowadzającej kult jedynego boga Atona. Po kilku latach panowania przyjął imię Echnaton i opuścił Teby, polecając wybudować na pustyni nową stolicę - miasto słońca Achetaton (obecnie Amarna). Świątynie tebańskie zostały zamknięte, a wizerunki i imiona Amona skuwano ze ścian. Kult "starych bogów" przywrócił jego syn Tutanchamon, który ostatecznie nie wrócił do Teb, lecz przeniósł się z dworem do Memfis. Jednak pochowany został w Dolinie Królów. Niespodziewanie świat usłyszał o nim jeszcze raz 26 listopada 1922 roku, kiedy to Howard Carter odnalazł niewielką kryptę grobową zmarłego w młodym wieku faraona, zawierającą nietknięte wyposażenie: sarkofag z inkrustowaną klejnotami trumną, w której pod wspaniałą złotą maską spoczywała mumia władcy. Większość pozostałych artefaktów wyjętych z grobowca stanowiły wyroby rzemieślnicze i jubilerskie, meble, rydwany, posągi, broń, biżuteria, naczynia i inne - zdaniem starożytnych Egipcjan - niezbędne przedmioty w życiu pozagrobowym. Dzisiaj imponująca zawartość grobowca jest do obejrzenia w Muzeum Egipskim w Kairze. Paradoksem zaś jest fakt, że najwięcej naszych informacji o sztuce Egiptu, obrzędach i wierzeniach z czasów Nowego Państwa ze stolicą w Tebach pochodzi właśnie z okresu krótkiego panowania Tutanchamona, faraona, który nie odegrał w historii Egiptu żadnej znaczącej roli...

Pamiątkowe bilety do Doliny Królów, Medinet Habu, Świątyni Hatszepsut, wioski robotników Deir el-Medina oraz świątyń w Luksorze i Karnaku: