...visit № 145...
...czyli: o bośniackim dziedzictwie wykutym w kamieniu...
Stećak, lub stećci w liczbie mnogiej, to nazwa monumentalnych średniowiecznych kamiennych nagrobków, rozrzuconych po całej Bośni i Hercegowinie, a także na obszarze zachodniej Serbii, Czarnogóry oraz środkowej i południowej Chorwacji. Szacuje się, że jest ich na Bałkanach około 70 000. Położone są najczęściej w odludnych i trudno dostępnych miejscach: w leśnych ostępach, na uroczyskach, pośród łąk porastających górskie zbocza, ale spotykane również w sąsiedztwie bośniackich osad zamieszkałych od wieków lub przy prastarych szlakach przecinających Bałkany. W większości naznaczone zębem czasu, zniszczone, wytarte od deszczu i popękane od mrozu, należą bez wątpienia do unikatowego i bezcennego dziedzictwa kulturowego tego regionu...
Historycy dowiedli. że pierwsze kamienne nagrobki zaczęły pojawiać się w połowie XII wieku. Przez następne trzy stulecia zwyczaj ich stawiania osiągnął szczytowy moment, by zaniknąć prawie zupełnie na początku XVI wieku wraz z podbojem Bałkanów przez Imperium Osmańskie. Początkowo sądzono, że stećci są ściśle związane z tradycyjnym pochówkiem wyznawców kościoła bośniackiego, tajemniczego odłamu prawosławia, który wyrósł z systemu zakonnego świętego Bazylego i funkcjonował na tych terenach pomiędzy XI a XV wiekiem. Dziwna to była sekta - utożsamiania z heretyckimi bogomiłami, tępiona przez papieży, niby chrześcijańska, a o fundamentach wiary zniekształconych z powodu izolacji od Kościoła rzymskiego, osłabienia Kościoła bizantyjskiego i mocnych wpływów wierzeń pogańskich. Ostatnie badania wykazały jednak, że stećci stawiano nie tylko zmarłym wiernym kościoła bośniackiego, rzeźbione kamienne nagrobki pojawiały się również na nekropoliach katolickich i prawosławnych.
Samo słowo "stećak" pochodzi od starosłowiańskiego wyrażenia "stojećak", oznaczającego dosłownie "wysoki stojący kamień". Najstarsze nagrobki zostały wykonane dla zmarłych dostojników i arystokratów: bogomilskich kapłanów, szlachty feudalnej, możnowładców, rycerzy i wojowników, z czasem zaś tradycja ta została przejęta i stosowana przez prostych mieszkańców bałkańskich gór i dolin. Stećci były w większości wykute z ogromnych bloków wapienia, powszechnie występującego na tym obszarze, a także z serpentynów, łupków, zlepieńców i tufu wulkanicznego. Największe z nich ważyły około 30 ton i przetransportowanie takiego ciężaru nastręczało nie lada trudności, dlatego niektóre nekropolie lokowano w bezpośrednim sąsiedztwie kamieniołomów. Nagrobki umieszczano bezpośrednio nad jamą z ciałem nieboszczyka (lub nieboszczyków, czasami w mogile grzebano kilka osób, członków rodziny lub poległych w bitwie), grób zaś orientowano na linii zachód-wschód, tak by zmarli mieli twarze w kierunku wschodzącego słońca. Wyróżnia się pięć podstawowych typów stećci: proste leżące płyty (ploče), bloki wykute w kształt skrzyni (sanduk), nagrobki nakryte dwuspadowym dachem (sljemenjak) oraz powstałe najpóźniej formy monumentalnego krzyża (križina) oraz pionowego obelisku (stup). Wszystkie, niezależnie od kształtu, wyróżniają się oryginalnym, rzeźbionym zdobnictwem - mniej lub bardziej finezyjnym, zależnym w głównej mierze od umiejętności ówczesnego miejscowego kamieniarza...
W lipcu 2016 roku stećci zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Z 28 cmentarzy, które dostąpiły tego zaszczytu, aż 20 znajduje się w Bośni i Hercegowinie, po 3 w Serbii i Czarnogórze oraz 2 w Chorwacji. Udało nam się z Margitą zobaczyć zaledwie trzy - pierwszy z nich, zaliczany do najstarszych, leży na niewielkim pagórku wśród dzikich okolic pasma górskiego Durmitor, niedaleko czarnogórskiego miasta Žabljak:
Lokalna nazwa cmentarza sugeruje, że zostali tu pochowani heretyccy bogomiłowie, członkowie sekty związanej z kościołem bośniackim. Do ozdobienia prostych kamiennych płyt użyto ledwie widocznych, zatartych przez upływający czas, motywów geometrycznych i roślinnych. Oprócz tego miejsca, w Czarnogórze wpisana na Listę jest również leżąca całkiem niedaleko nekropolia Bare Žugića oraz stanowisko Grčko groblje w miejscowości Plužine.
Jadąc kilka dni później w kierunku Mostaru, tak planuję podróż, by trafić do bośniackiego miasteczka Stolac, na obrzeżach którego leży najbardziej znane stanowisko średniowiecznych wapiennych nagrobków. Wejście na teren nekropolii Radimlja jest płatne i kosztuje 4 euro od osoby.
Tu już mamy przegląd wszystkich możliwych kształtów, jakie bałkańskie nagrobki przybierały w okresie średniowiecza. Bogactwo zdobnictwa, wyrzeźbionego w białym wapieniu, jest przeogromne. Znaleźć tu można zarówno symbole społeczne i religijne: krzyże greckie, łacińskie i św. Andrzeja, swastyki, półksiężyce, gwiazdy i motywy solarne, herby, miecze i łuki ze strzałami, narzędzia, jak również przedstawienia sylwetek mężczyzn, kobiet i zwierząt.
Oprócz stanowiska Radimlja, na terenie Bośni i Hercegowiny wpisanymi na listę cmentarzami są: Grčka glavica (w miejscowości Konjic), Kalufi (Krekovi), Borak (Rogatica), Maculje (Novi Travnik), Dugo polje (nad jeziorem Blidinje), Gvozno i Čengića Bara (Kalinovik), Grebnice (Baljci), Bijača (Ljubuški), Olovci (Kladanj), Mramor (Olovo), Kučarin (Goražde), Dolovi (Umoljani), Luburića polje (Sokolac), Potkuk (Berkovići), Bečani (Šekovići), Mramor (Foča), Ravanjska vrata (Kupres) oraz druga, mniejsza nekropolia w Stolacu, zwana Boljuni.
Trzecie odwiedzone przez nas skupisko stećci leży ...po prostu wzdłuż drogi biegnącej przez Chorwację od bośniackiej granicy w kierunku Splitu:
Jeśli można było powiedzieć o stećci z bośniackiego Stolaca, że były fantazyjnie zdobione, to tutaj średniowieczny rzeźbiarz najwyraźniej poszedł "na całość". Na szarych nagrobkach przedstawiono nie tylko postacie mężczyzn i kobiet, ale również całe scenki rodzajowe: potyczki, turnieje, polowania, procesje, tańce i zabawy oraz obrazy z życia codziennego. Częstym motywem jest tu jeleń, gdyż w pogańskich wierzeniach dawnych mieszkańców Bałkanów zwierzę to miało prowadzić dusze do krainy zmarłych.
Na innym nagrobku grupa kobiet trzymających się za ręce pląsa w korowodzie zwanym Ljeljenovo kolo (jeleniowe koło). Ten stary słowiański rytuał żałobny, tańczony w kole na pogrzebach, miał pomóc zmarłemu nieszczęśnikowi w podróży do innego świata, symbolizował pożegnanie i zarazem zapowiedź rychłego odnowienia się odwiecznego cyklu życia.
W Chorwacji doceniony przez UNESCO cmentarz znajduje się jeszcze w gminie Konavle niedaleko Dubrownika. Niestety, na terenie Serbii nie udało nam się zobaczyć żadnej nekropolii z kamiennymi nagrobkami, a są to stanowiska: Mramorje Perućac i Mramorje Rastište w okolicach miasta Bajina Bašta oraz Grčko groblje we wsi Hrta.
Nagrobki zwane stećci, rozsiane po całych środkowych Bałkanach, są niezwykłym świadectwem kultury średniowiecza i historii państw tego regionu. Kojarzą się z miejscowym ludem, jego baśniami, przesądami i zwyczajami. Pokryte płaskorzeźbami z motywami dekoracyjnymi, symbolicznymi i religijnymi są jak milczący, kamienni świadkowie bogatego dziedzictwa i potęgi gospodarczej średniowiecznej Bośni i Hercegowiny. Na kilku z nich znajdują się pisane łaciną lub cyrylicą epitafia. Mnie osobiście najbardziej ujęła ta inskrypcja: Proszę, uszanuj mój odpoczynek, byłem taki jak ty, będziesz taki jak ja...
Pamiątkowy paragon (biletów się jeszcze nie dorobili) ze stanowiska Radimlja, Stolac, Bośnia i Hercegowina:
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz